Allereie medan Julius Cæsar styrte Romarriket, kan Harnes ha vore i bruk som gard.
Både steinringen, triangelgrava på Haugen og grava på Leghaugane viser at det truleg budde folk på Harnes i romartida/folkevandringstida – altså i perioden mellom år 0 til 550.
Og to av dei tre gravfunna er gjort i områder nær der vi seinare er sikre på at det har vore gardstun.
“En gravhaug tas vanligvis som et indisium, ikke bare på at gården var bebodd på den tida den døde ble gravlagt, men også at beboerne var frie bønder og hadde eiendomsrett til gården.”, skriv Bjørn Myhre i Norges landbrukshistorie 1, side 163.
Leiglendingar/slavar hadde truleg ikkje rett til å reise gravhaugar. Gravfunnet på Haugen kan altså tyde på at den eller dei som dreiv Harnes på den tida, var sjølveigande bønder. Gardar utan gravhaugar, låg truleg under andre gardar – kanskje i form av eit slags leiglendingssystem eller med slavar.
Vekstperiodar
Generelt vaks jordbruket kraftig allereie i perioden 2.900-2.500 f.Kr.
“Da ble spredningen jevnere over hele landet, med utløpere helt nord til Vest-Finnmark, selv om Trøndelagsbygdene, øyene på Nordvestlandet og Jæren utgjorde tyngdepunktene i tillegg til Østlandsområdet.”, skriv Claus Krag i “Norges historie fram til 1319”.
I denne perioden var gardsdrift generelt truleg meir prega av husdyrhald enn dyrking av korn.
Dette er altså rundt 3.000 år før tida triangelgrava på Haugen ser ut til å stamme frå.
I eit tilsvarande område, på Smøla, er det dokumentert at skogen forsvann i yngre bronsealder (1100-500 f. Kr.) og vart erstatta av lynghei og grasmark. Dette skjedde i stor grad på grunn av menneskene sin bruk av landskapet – lyng eigna seg godt til beite for husdyr store delar av året.
På naboøya Fjørtofta og Gjertgarden er det dokumentert busetnad både 1300, 1000, 650 og 250 år før vår tidsrekning.
«Ytterkysten fra Sunnmøre til Trøndelag hadde gode klimatiske forhold og egnet seg for et tidlig jordbruk. Vintrene var relativt milde, og det ga beitemuligheter for husdyra også store deler av vinterhalvåret. Strandflata på øyer og ytre del av fastlandet består for en stor del av marine avsetninger fra den gangen havet sto høyere, og jorda er derfor fruktbar og inneholder mange steder lite stein. Fisket ga muligheter for et allsidig næringsgrunnlag. Et stort antall gjenstandfunn og en rekke jordbruksplasser fra siste del av steinalderen og begynnelsen av bronsealderen er funnet her. Hustufter og åkerspor fra yngre bronsealder og førromersk jernalder har gitt oss god forståelse av jordbruksutviklinga.», skriv Bjørn Myhre i Norges landbrukshistorie om jordbruksekspansjonen i bronsealderen frå 1000 år før vår tidsrekning.
På garden Aure i Sykkylven ser vi at det var hus allereie i yngre bronsealder, og stolpehol etter hus heilt tilbake til 1155-915 f. Kr.
Perioden frå år 200 til 500 ga òg ein kraftig vekst i jordbruket. Mengda arkeologiske funn er generelt stor. Hundrevis av gardar vart rydda og busett over store delar av landet.
Det er ikkje utenkeleg at ein eller fleire av gardane på Harøya vart etablerte i denne perioden, sjølv om det altså også kan ha vore gardsdrift der langt tidlegare – kanskje så tidleg som i perioden 1000-500 før vår tidsrekning.
Manga gardar var etablerte
I mange bygder var talet på gardar allereie i jarnalderen 15-25 prosent av gardane som eksisterte på 1300-talet. Så kom ytterlegare 20-30 prosent av gardane til i hundreåra fram til og med vikingtida.
Det er sjølvsagt umogeleg å overføre ei slik generell prosentfordeling til lokale forhald på Harøya. Det gir likevel ein indikasjon på at dei eldste gardane på øya kan ha vore på plass allereie ein gong mellom år 0 og år 500 – ja kanskje óg i tusenåret før.
I ein artikkel om gardane på ytre Sunnmøre, mellom anna nokre av Nordøyane sør for Harøya, skriv arkeologen Bjørn Myhre at når sjølv skrinn jord var teken i bruk til buplassar og åkerland, så tyder det på at dei beste jordbruksområda allereie var opptekne. Han viser til funn av gardsbruk som kan ha vorte nyrydda i folkevandringstida (år 400-550 e.Kr,) på til dømes Haramsøya, og slik nyrydding tyder på at dei sentrale jordene allereie var i bruk.
“På ytre Sunnmøre må vi derfor regne med at de fleste gårdene vi kjenner fra historisk tid var ryddet og bosatt i 4. og 5. århundre. Kontinuerlig dyrking har fjernet nesten alle spor etter de eldste gårdene som vi nok må anta lå omtrent der gårdstunene fantes før utskiftingene.”, skriv Myhre.
Dei eldste gardane
Vi skal seinare sjå at Harnes, Huse, Brunvoll og Røsok er gardane vi kan vere sikrast på at eksisterte før svartedauden, i tillegg til Myklebust. Kanskje er dei to første gardane og Myklebust dei eldste. Og av desse igjen kan Huse ha vore eldst, ut frå namnet som kan referere til det første huset på øya. Samstundes kan sjølvsagt “Har” også ha vore det opprinnelege namnet på garden Harnes, noko som kan dra gardshistoria ytterlegare tilbake i tid.
Brunvoll og Røsok kan stamme frå nyrydding på 1300-talet, som professor Helge Sandøy foreslo i eit tidlegare kapittel.
“Bosetningsutviklingen etter begynnelsen av vår tidsregning kan avleses i gårdsnavnene. Den første fasen i den “egentlige” gårdens historie, det vil si romersk jernalder, kjennetegnes ved at mange av gårdene har enkle navn i ubestemt form, som Nes, Ås, Sander og By/Bø.”, skriver Claus Krag i “Norges historie fram til 1319”.
Tett busetnad
Krag peikar på at busetnaden generelt i landet var ganske omfattande langt tilbake i tida. Samstundes var dei lokale variasjonane truleg store.
“En lokal undersøkelse av forholdene på Jæren tilsier at folketettheten der kan ha vært like stor i folkevandringstiden (400-550) som rundt 1700. (…) En annen undersøkelse, av Vestvågøy i Lofoten, tyder på en lignende situasjon der, med en stor og stabil befolkning helt fra romertiden til svartedauden”, viser han til.
I folkevandringstida var ekspansjonen i busetnaden på Sørvestlandet så stor at også områder utan gode, naturlege forutsetnader vart tekne i bruk til gardsbruk. Då er det ikkje unaturleg å tenkje at denne veksten óg var merkbar på Nordvestlandet.
Auken i busetnaden fekk eit kraftig tilbakeslag etter 530-540-åra (og kanskje også før), som vi skal sjå i neste kapittel.
Naboøyene
Funn på dei andre av Nordøyane vitnar óg om busetnad i området. På Haramsøya vart det i 1968 gjort eit stort gullfunn i ein gravhaug, som er datert til rundt år 300 e.Kr, altså i romartida.
Grava må ha tilhøyrt ein mann i det øvste, sosiale sjiktet.
Det er også gjort bronsealderfunn på Aukra, frå perioden 1.000-1.500 år f.Kr. Gullringen som vart funnen vitnar om mektige og rike slekter der på den tida.
I ei studie av forekomsten av gravhaugar på Vestlandet av Bjørn Ringstad, er Haram trukke fram som eit økonomisk og politisk sentrum.
Eit interessant poeng er at både Haram, Harøy og Harnes har same førsteledd – Har – i namnet. Kan Har opprinneleg vore namnet på eit større område – kanskje med sentrum i området på Haramsøya der det er gjort rike funn?
La grunnlaget for strukturen
Gardsstrukturen frå dei første hundreåra av vår tidsrekning vart utgangspunktet for den seinare utviklinga i busetnaden.
“Tenker vi bort gårder vi vet er yngre, kan vi i svært mange bygder uten altfor store vanskeligheter forestille oss dette gårdsmønsteret. Denne strukturen har så gitt rammer som de fleste delinger og nyrydninger siden har holdt seg innenfor, helt fram til våre dager. De gamle gårdene, med sine hussteder, er også som regel blitt holdt i hevd uavbrutt gjennom halvannet tusen år, selv om gårdsområdet selvsagt er blitt mindre gjennom oppdeling og fradeling. Slike gårdssentre har også som regel klart seg gjennom ødetider, som etter svartedauden, idet ødeleggingen fortrinnsvis rammet de yngre delingsproduktene og rydningene”, skriv Claus Krag i “Norges historie fram til 1319”.
Jordbrukshistorikaren Andreas Holmsen meinte at busetnaden på gardar og gardsdrifta her i landet er eit direkte produkt av utviklinga som skjedde i romartida.
Bygg og havre var truleg dei vanlegaste kornsortane i Sør-Noreg på denne tida. Det vart óg dyrka lin og hamp. Hamp vart truleg brukt til tekstilar og tauverk. Nøyaktig kva korn som vart dyrka på Harnes, og om det faktisk vart dyrka korn veit vi ikkje. Men det vart i alle fall dyrka korn på garden til godt inn på 1900-talet.
Reiskapene var dei same som vi kjenner heilt opp til i dag: stuttorv, langjå og spader (rett nok av tre heilt inn i middelalderen). Sigd og ard var óg viktig.
Så kom katastrofene som kan ha bremsa veksten i fleire hundre år.
