På 1500-talet kom det nye brukarar inn på gardane på Harøya og Uksnøya. Johannes og Knut var to av dei som hadde ein spesiell bakgrunn.
Desse brukarskifta fann truleg stad frå midten av 1500-talet og utover. I seg sjølv ikkje noko uvanleg – leiglendingane (altså bønder som leigde gardane av eigarane) vart med ujamne mellomrom skifta ut. Fleire av dei nye drivarane skilde seg likevel ut.
Johannes på Huse
På Huse kom Johannes Olufson inn som leiglending. Vi veit ikkje når, men det kan ha skjedd i samband med at Huse-garden vart seld til den danske riksråden Truid Ulfstand i eigedomshandelen på Harnes 14. august 1544.
Ulfstand var sentral i Giskegodset, etter at han gifta seg med eigaren Gørvel Fadersdotter. Gardane han kjøpte vart lagt inn under Giskegodset.
I 1586 er Johan Huse ført opp som brukaren på Huse, i ei liste over gardane i Giskegodset. Han står ikkje under Huse i skattelista for 1597, men han kan vere den Johannes Ollsen som står under Ona i den same lista.
Giskegodset vart etablert allereie på 900-talet, og på slutten av 1500-talet låg heile 196 gardar under godset. I 1582 ga Gørvel Fadersdotter godset til danskekongen sidan ho ikkje hadde arvingar. Gardane vart med det krongods.
Garden Huse kan ha lege aude etter svartedauden, sidan det ikkje var skatteytarar der i Tiendeskatten frå 1520. Heller ikkje i Olav Engelbrektsons jordebok frå 1533 er garden nemnt (altså truleg ikkje eigd av kyrkja då), slik Harnes og Røsok er. Garden dukkar for første gong opp i skriftlege kjelder i 1544, i samband med eigedomshandelen vi tidlegare var inne på.
Johannes kom altså truleg inn ein gong mellom rundt 1544 og brukaroversikta han står i frå 1586. Eit dokument frå rundt 1550 viser at leiglending(ar) då drifta garden. Då var produksjonen 1/4 av den på Harnes, medan jordskulda 100 år seinare var halvparten av Harnes. Altså kan det indikere ein gard som var under oppbygging i 1550.
Knut på Røsok
På Røsok vart Knut Olufson leiglending i siste halvdel av 1500-talet. Han var son til broren til Johannes, nemleg Oluf Olufson Godøy. Kanskje var dette ein del seinare, om han var yngre enn onkelen. I inntektsregnskapen for Steinsvikholms len frå 1548/49, som dekkjer Romsdal, er berre ein Olluf oppført som leiglending på Røsok. I oversikta over Giskegodset frå 1586, er Knut ført opp som brukar av Røsok. Truleg kom han inn som leiglending på garden ein gong mellom desse to åra.
Verken Knut eller Johannes var frå øya. Dei tilhøyrde ei av dei mest markante slektene på Sunnmøre i mellomalderen: Synnesslekta.
Godset vaks fram
Åtti år etter svartedauden, 7. februar 1429, kjøpte nemleg Jon Bårdsen ein del av garden Synnes på Vigra, viser eit gamalt diplom. Dette er første gong vi får høyre om det som seinare vart kjent som Synnesgodset, som gjorde familien til ein del av det historikar Bjørn Jonson Dale kallar ein bondeadel i mellomalderen.
“Medlemmane av disse ættene hadde oftare enn andre dei høgaste omboda i bygdesamfunnet, som lensmenn og lagrettesmenn, og kunne også ha endå viktigare ombod i tillegg. Somme nådde endåtil opp i den rettelege embetsstanden. Bondeadelen ser elles ut til å ha hatt hand om strategisk viktige stillingar i handelslivet, særlig som jekteeigarar”, hevdar Dale i boka I balansepunktet – Sunnmøres eldste historie.
Truleg sat Jon Bårdsen allereie på 1400-talet på ein god del jordegods, eit par hundre år seinare inneheldt Synnesgodset 50 middels store gardar.
Synnes-tavla
Årsaken til at vi kan knyte Johannes og Knut til denne familien, er ei slektstavle som vart laga ein gong på 1580-talet og oppdatert i tiåra etter. Den såkalla Synnestavla. Ho vart skriven av presten i Ørskog, Lauridtz Knuds, og seinare oppdatert av Povl Helgeson i 1616.
I slektstavla står dei to som Johannes Huse og Knut Røsok – altså gardbrukarar på Harøya. Johannes står altså ikkje under Huse i skattelista for 1597, medan Knut er truleg den som er ført opp under Røsok i ei skatteliste for 1603.
Men kva var årsaka til at dei to representantane fra Synnesslekta enda på same øya? Det kan vere Giskegodset, som Synnes-slekta naturleg nok hadde ein relasjon til – både fordi dei begge var to store jordegods, og at dei heldt til på naboøyene Vigra og Giske.
I reknskapen for Giskegodset fra 1563, Gørvel Fadersdatters regnskap over Giske og Giskegodset, ser vi at både Huse og Røsok tilhøyrde godset. Her kan altså to frå bondeadelen i Synnes-slekta fått sjansen til å drive gard på Harøya på grunn av relasjonen til Giskegodset. Eller det kan ha vore meir tilfeldig at begge enda på øya – det får vi nok aldri vite sikkert.
Hogne på Harnes
Historia om Synnes-slekta på Harøya stoppar ikkje med Johannes og Knut. Johannes fekk to søner. Den eine heitte Steffan (Steffen) står det i eit dokument knytt til Synnes-tavla, men han har eg ikkje klart å finne att i dokument knytta til Huse.
Den andre sonen til Johannes heitte Hogne. Han er ført opp som leiglending på Harnes i skattelista i 1597, og er også ført opp som «Hogne Harnes» i Synnes-tavla.
Hogne fekk fleire etterkomarar. På 1630-talet finn vi ein Olluff Hognesson i skattelistene – han kan vere kalla opp etter oldefaren Oluf Torsteinson Synnes. Vi finn og ein Hans Hognesson i skatteliste i 1634. Truleg hadde ein av dei minst ein son (eventuelt mykje yngre bror) som heitte Hoffne (Hogne), som vi finn att på Harnes i krøterskatten i 1657.
I Jordebok for Romsdal i 1661 er Birgitte Hornes (Harnes) ført opp som eigar i Røsok. Under Harnes i den same jordeboka er Hoffne borte, og ser ut til å vere erstatta med Enchen – altså ei enke. Kvinner vart ofte ikkje ført opp med namn i offentlege lister på denne tida.
Truleg var Birgitte enke etter Hogne/Hoffne, og hadde eit eigarskap i Røsok. Så seint som i 1677 står ho framleis som eigar i Røsok. Rundt 1679 gifta Brit Hognesdotter seg med Eirik Rasmussen (fødd Myklebust) som var ein av drivarane av Røsok. Eirik var eitt av barnebarna til Stor-Rasmus på Myklebust. I 1684, altså etter at Brit Hognesdotter har gifta seg på Røsok, så er det truleg ho som har vorte eigar i Røsok: «Brite Harnæs i Røsock» står det i martikkelen frå 1684 (tolka av Robert Haugen). Det tyder på at Brit Hognesdotter er dotter til Birgite og Hogne.
Hogne-namnet vart også brukt på eine sonen til Brit og Eirik, og mange på Harøya er etterkomarar til desse.
Greina på Røsok
I skattelista for 1603 står det både ein Knut og ein Anders under Røsok. Knut er då truleg av Synnesætt, og vi veit også ut frå Synnestavla at han fekk ein son som heitte Anders. Kanskje var Anders inne som drivar på Røsok allereie i 1603.
Anders finn vi og att i eit diplom i samband med salet av ein del av garden Synes i 1620.
Anders fekk sonen Jon Andersson, som vart ein av bøndene på Brunvoll, som igjen fekk sønene Jon (gardbrukar på Gjelsten i Vestnes og forfar til mellom andre Bjørn Rune Gjelsten), Johannes (gardbrukar på Orta) og Knut som tok over på Røsok. Alle er omtalt i skiftet etter Jon frå 1710.
Vi ser altså at Synnes-etterkomarane frå Huse og Røsok er mange, men statusen som bondeadel forvitra allereie på 1600-talet. Frå 1620 kan ein ikkje lenger snakke om eit Synnesgods. Slik skildrar Bjørn Jonson Dale utviklinga utover 1600-talet:
«Det store fleirtalet av Jon Bårdson sine ætlingar, var og blei i bondestand, ikkje lenger som dei fremste mellom likemenn, eller likare, men som vanlege gardbrukarar og leiglendingar. Også på 1600-og 1700-talet fantes det rike og høgvyrde bønder på Sunnmøre – ofte med røtter i bondeadelen – men statusen deira i samtida skreiv seg frå andre omstende enn ætteopphav og ættesamband. Rikdom i seg sjølv ser ut til å ha blitt meir utslagsgivande for statusen».
Eigde i gardane
Synnes-etterkomarane markerte seg etterkvart som eigarar av gardane på øya og ikkje berre som leiglendingar. Vi såg tidlegare at Birgitte Harnes eigde ein del av Røsok i alle fall frå 1661 og utover, noko ho anten har arva sjølv eller sat att med etter at mannen Hogne døydde.
Det siste er kanskje mest sannsynleg, sidan den første Hogne (og truleg bestefar til Hogne i 1657) eigde i fleire gardar. Og hadde nær slekt på Røsok. Alternativt kan Birgitte ha vore frå Røsok og arva på den måten.
I ei odelsjordebok frå rundt 1615 er Hogne ført opp med odel til ein del av Huse. Det kan også bety at garden, eller delar av han, vart kjøpt ut av Giskegodset ein gong mellom 1586 og 1615. Om vi forutset at Giskegodset kjøpte heile garden i 1544.
Kanskje har Hogne arva ein del av garden etter faren Johannes Huse. I 1615 var det Hogne Harnes og Semund Huse som hadde odel i Huse, 1,5 våger fisk. Vi ser at i 1647 eigde Giskegodset framleis størsteparten av Huse (bøgsla). Då var Huse rekna til 3 våger fisk, altså det doble av kva Hogne og Semund sat på i 1615. Truleg var det difor berre ein del av Huse dei sat på i 1615, medan Giskegodset eigde resten.
I 1624 betalte «Hoegenn Johansenn Hoernes» odelsskatt, viser ei skatteliste for det året. Årsaka var at han eigde i garden Ramsvik på Midøya, i tillegg til at han var leiglending på Harnes. I leiglendingsskatten for 1626 er Hogne borte og ei enke er registrert på Harnes – truleg enka etter Hogne.
I 1624 står det ikkje noko om at Hogne framleis hadde eigarskap i Huse, men listene var heller ikkje alltid komplette på denne tida.
Ein annan av Synnes-slekt var Jon Brunvoll (sonen til Anders Røsok). I 1624 står han som eigar i Harnes, garden som syskjenbarnet til farfaren dreiv ein del av – altså Hogne.
I Jordebok for Romsdal i 1661 ser vi at Jon Brunvoll også eigde ein del av Huse, som arvingane var i ferd med å overta i 1661. Om dette er same delen som slektningen Hogne sat på i 1615, har eg enno ikkje klart å finne ut.
Nils Ravn på Uksnøya
Under eigedomsdelen av skattelista for 1603 står det eit spesielt namn under Uksnøya: Niels Raffne pa Oxøe. Han skil seg ut ved at det vart brukt eit etternamn på han og ikkje eit patronym (Olsen, Pedersen etc). Dette kan tyde på at han har tilhøyrt ei slekt i høgare samfunnslag. Raffne tilsvarar Ravn, eit etternamn som fleire slekter frå Danmark brukte.
Allereie i oversikta over leiglendingar under Giskegodset i 1586 er det ein Nils på Uksnøya. Om dette er den same Nils som står i skattelista i 1603 veit vi ikkje sikkert. Det har vore spekulert mykje om kor denne Nils Raffne på Uksnøya kom frå. Mellom anna om han kan ha hatt bakgrunn som handelsborgar i Trondheim eller Bergen – uten at det er vist til noko dokumentasjon på dette.
Men vi veit at han budde der i 1603 og eigde jordegods: 2 mellag. Til samanlikning var Uksnøya rekna til 4 våger fisk, som tilsvarar 16 mellag, så det var ikkje store verdiar. Sidan Uksnøya var Giskegods, så kan jordegodset han eigde vore ein annan stad. Vi veit heller ikkje sikkert om han faktisk var brukar på Uksnøya, eller berre budde der, men to av borna skal ha delt garden mellom seg etter han.
Rasmus Ingebriktson på Myklebust
Tidleg på 1620-talet kom Rasmus Ingebriktson inn som leiglending på Myklebust på Harøya, som var ein del av Giskegodset. Truleg skjedde det rundt landskatten for 1624/25, der han er ført opp som Rasmus Engelbrektsen. Det er også ei Rasmus på Myklebust året før, men kanskje markerar bruken av patronym i landskatten at ein ny Rasmus har teke over garden.
I tillegg til å vere leiglending, hadde Rasmus eit omfattande jordegods andre stadar. Historikar Bjørn Jonson Dale skriv at Rasmus eigde 3/4 av den store garden Lid i Ørskog (over 11 mellag av totalt 15 mellag), der han truleg kom frå. Faren til Rasmus trur ein var Ingebrigt Jetmundsson Lid, fødd rundt 1550. Garden hadde 4 brukarar – 3 av dei var Rasmus sine leiglendningar. I tillegg eigde han i gardane Hagen, Sætre og Mork i Ørsta (6 av 37 mellag), der han truleg har hatt odelsrett til alt. Noko av dette selde etterkomarar frå Harnesmyra i 1755.
I tillegg betalte Rasmus odelsskatt for halve garden Øvreli i Vanylven, ifølgje Dale.
Så kort sagt: Han var ein formuande mann, som og slo seg ned på ein gard på Harøya. Rasmus er den av innflyttarane som vart mest kjend i ettertida, under namnet Stor-Rasmus. Han vart ein av dei mest markante bondeopprørane i landet, og endte truleg sine dagar med livstidsstraff på Akershus festning.
Attraktivt fiske
Fiske er ei mogeleg årsak til at det kom inn folk med velståande bakgrunn på gardane på Harøya og Uksnøya.
Mellom anna vart tønnesalta torsk ei viktig eksportvare frå andre halvdelen av 1500-talet. I 1559 vart det levert 72 tønner med fransk salt til fiskeværet Bud. Dette resulterte i 1467 våger saltfisk, som mellom anna vart eksportert til England. Eksporten frå Bergen var på topp i perioden 1620 til 1660.
Tørrfiskproduksjonen gir også eit interessant innblikk, her tal frå Prestens manntal 1664. Viser våger tørrfisk per brukar som dreiv fiske:
- Aukra sogn (inkluderte heile tidlegare Sandøy kommune): 9,0
- Sandøya/Harøya: 14,0
- Ytre Fræna/Våge: 5,0
- Ona: 18,0
- Bjørnsund: 9,0
- Bud vær: 15,0
- Hustad sogn: 18,0
Kort veg til fiske var utan tvil noko av det som lokka folk med velståande bakgrunn til å verte leiglendingar på øyane.
